تشریح عناصر تشکیل دهنده نمک خوراکی
سدیم Na (Sodium)
شیمی سدیم
سدیم با علامت اختصاریNa از از فلزی بوده و دارای عدد اتمی 11 است و با داشتن 11 پروتن و 12 نترون در هسته خود دارای وزن اتمی 23 می باشد. با توجه به تعداد پروتن در هسته ، دارای 11 الکترون در اطراف هسته بوده که به ترتیب 2 الکترون در لایه K ، 8 الکترون در لایه L ، 1 الکترون آن در لایه M پخش شده اند.
سدیم در مایعات بدن به صورت یون Na یافت می شود و متداولترین شکلی که سدیم مصرف می شود به صورت نمک خوراکی (Edible Salt) یا نمک سفره (Table Salt) یا همان نمک معمولی (Cammon Salt) است. سدیم کاتیونی اساسی است که در محیط خارج سلولی متمرکز بوده و در هر لیتر از آب ،چهارده برابر بیشتر از محیط خارج سلولی، در مقایسه با محیط سلولی وجود دارد (به ترتیب 190 میلی اکیوالانت برای محیط خارج سلولی و 10 MEq برای محیط سلولی).
در حدود 5% درصد وزن بدن از سدیم ساخته شده است. از مجموعه سدیم بدن 50% در مایعات برون سلولی، 40% در اسکلت بدن به طور مداوم سدیم درون سلول را از طریق غشاء آن به درون مایعات برون سلولی منتشر می سازد . انتشار اخیر بر اساس مکانیسم انتقال فعال انجام می شود . در حدود 95% سدیم غذایی بر اسا س مکانیسم انتقال فعال جذب بدن و بغیه آن از راه های گوناگون رفع می شود . دفع سدیم از راه ادرار بیشتر به شکل کرور و یا فسفات است. بعلاوه تعریق در هوای گرم یکی از راه های دفع سدیم است . هرمون آلدوسترون که از غده فوق کلیوی می شود جذب مجدد سدیم را از لوله های کلیوی کنترل و تنظیم می کند. (در بیماری آدیسون {Addison s Disease } که به واسته کمبود ترشح هرمون آلدوسترون بروز می نماید مقدار بسیار زیادی سدیم از راه ادرار دفع و تلف می شود).
سدیم در حدود 90% یون های قلیائی را در پلاسما تشکیل می دهد و به همین جهت مهمترین عنصر قلیائی است که در خنثی ساختن اسید مازاد و در نتیجه تنظیم PH بدن نقش اساسی را بعهده دارد. سدیم ((فشار اسمزی برون سلولی))و ((تعادل تبیعی آب درونی سلولی)) را تثبیت می کند و در انتقال فعال اسید های آمینه و گلوکز در طول غشای سلولی سهیم است. عنصر مورد بحث همراه با پتاسیم در انتقال تحریکات عصبی نیز شرکت می نمایند.
کمبود سدیم
کمبود اولیه غذایی سدیم در انسان تاکنون دیده نشده است ولی عوارض کمبود ثانویه با افزایش دفع سدیم به واسطه اسهال ، استفراغ ، شدت تعریق در هوای گوم و یا نارسایی غده فوق کلیوی بروز می نماید.
کم بود سدیم به علائم بالینی منتهی می شود که سابقا به نام بیماری آتش افزوزان مشهور بود زیرا در ناوبان هابی که مامور افروختن دیگدان کشتی در منطقه گرم و مخصوصا دریای سرخ بودند دیده می شود.
نشانه های کمبود سدیم و بیماری های نشانی از آن
علائم نخستین؛ ضعف، خستگی شدید، بی اشتهائی و در حالت تهوع است. در این مرحله فشار خون پائین می آید و بازده کار عضلانی کم شده، از دقت و قدرت هوشی کاسته می شود .(دفع یا اتلاف سدیم موجب کاهش فشار اسمزی مایعات برون سلولی و نفوذ آب به درون سلول می شود که با این ترتیب حجم مایعات نامبرده کاهش می یابد). در مرحله بعد از بیرون شدن شدید سدیم، اتلاف مایعات در بدن صورت گرفته و تشنج بسیاری دردناک در عضلات ارادی ظاهری می شود. در این مرحله ضعف عضلانی، عدم حساسیت(َApathy ) و انتقباضات دردناک ماهیچه ها (Cramps ) بروز می کند و در این موقع کاهش میزان پلاسمائی کلرور سدیم و افزایش میزان هموگلوبین و تعداد گلبول قرمز که نشان از متمراکم شدن خون است دیده می شود . علامت بالینی اصلی بی آب شدن که نتیجه ثانوی اتلاف سدیم می باشد نبودن احساس تشنگی است به این علت که با وجود تراکم خون به واسطه کاهش میزان سدیم و کلر فشار اسمزی تغییر نمی کند. قابل ذکر است که همین فقدان تشنگی بی آبی فرعی را پیش می برد.
در حالات پیشرفته کمبود سدیم، اختلالات تنفسی و کلاپس (Collapse)) ضعف و از حال رفتن در نارسائی جریان خون) نیز مشاهده شده است .در آخر، کاهش زیاد حجم خون موجب بالا رفتن حرارت و فشردگی رگها شده و مرگ سریع را در پی دارد .
توجه اینکه، کم شدن سدیم در انسان می تواند به حدی چنین خطر ناک برسد ، چون به خلاف آنچه در جانوران می گذرد انسان را در حال کمبود نیاز غریزی و غیر قابل تحمل نیست به نمک احساس نمی کند .
پیشگیری و درمان
در مرحله تئوری ، جلو گیری از خالی شدن سدیم آسان می نماید . به کارگران در نقاط گرم یا به کسانی که در بعضی از قسمت های کارخانه هایی با حرارت بالا کار می کنند جیره کافی نمک برای جریان آنچه از دست می دهند داده شود یعنی مقدار اضافی در حدود 15 تا 20 گرم و در بعضی از موارد 30 گرم در روز. در عمل راه جبران آنچه تلف می شود خیلی آسان نیست . افزودن نمک اضافی به غذا بخشی از مقدار نمک از دست رفته را که زیاد است جبران می کند ، ولی افدادی هستند که قبول مزهء شور را نمی کنند و در صورت به کار رفتن چاشنی مفرط، از جیره سدیم می کاهند . طریقی که آیان و مورد قبول است که توصیه 1 گرم در لیتر شده است ، ولی این طرز عمل در همه احوال نمکی را که در تعریق از دست رفته کاملا جبران نمی کند. می توان از مزه شور با به کار بردن آب سرد کاست همچنین چای کمی گرم از مزه نمک می کاهد . افزودن نمک به آب مشروب این امتیاز را دارد که می توان میزان نمکی را که به کار برده می شود درست با آنچه از دست می رود معادل کرد . نمکی که به آب افزوده می شود با آنچه در غذا موجود دارد برای نگاه داشتن تعادل کلور سدیم در بیشتر موارد کافی است. با مشکلی که در مصرف غذای بسیار شور در آب و هوای بسیار گرم هست طریق قبو لاندن نمک اضافی مورد مطالعه قرار گرفته است. دریا دارای آمریکا در میان ناویان مامور در منطقه استوائی اقیانوس آرام قطعه های یک گرمی کلرور سدیم آمیخته به استات سلولز که مزه نمک را می پوشاند، جذب را کند می نماید و مانع تحریک معده است توزیع می کند.